Genel Olarak
Tüketici sözleşmelerindeki haksız şarta ilişkin olarak kısaca bir tanım yapmak gerekirse, haksız şart; tüketiciyle müzakere edilmeden sözleşmeye dâhil edilen ve tarafların sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerinde dürüstlük kuralına aykırı düşecek şekilde tüketici aleyhine dengesizliğe neden olan sözleşme şartları olarak ifade edilebilir.
Tanımdan da kolaylıkla görülebileceği üzere haksız şart, nispeten daha zayıf konumda olan tüketiciyi koruma ve tek taraflı olarak, müzakere imkânı verilmeksizin kabul ettirilen şartlar nedeniyle ortaya çıkan hukuka ve hakkaniyete aykırı neticeleri engelle amacını mahiyetinde barındırmaktadır.
Tüketici ile kurulan sözleşmelerde yer alan haksız şartların tespitine ve denetlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla da Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik çıkarılmış olup, bu yönetmelik 17.06.2014 tarihinde Resmî Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
Şartları
İlgili yasal mevzuatta da ayrıntıları ile ifade edildiği üzere, bir tüketici sözleşmesinde haksız şartın var olduğunu söyleyebilmek için birtakım şartların gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bu şartlar;
a) Tüketiciyle müzakere edilmeden sözleşmeye dahil edilme,
b) Tarafların sözleşmeden doğan hak ve yükümlülüklerinde dürüstlük kuralına aykırı düşecek biçimde tüketici aleyhine dengesizliğe neden olma,
Olarak ikiye ayrılmaktadır. Ayrıca önemle belirtmek gerekir ki; haksız şartın temel koşulları olan bu unsur aynı anda var olmalıdır. Yani, şartlardan bir tanesinin mevcut olması kural olarak o şartı haksız şart olarak adlandırmaya yetmemektedir.
Müzakere Edilme Şartı Nasıl Belirlenecek?
Günümüzde banka, sigorta, taşıma ve sair sözleşmelerde sıklıkla karşılaşıldığı gibi, tüketiciler bu ve benzeri sözleşmeleri imzalarken en alt sevide bir etkiye sahip olmaktır. Kaldı ki çoğu zaman bu etki ilgili sözleşmeyi imzalamaktan ibarettir. İşbu bu durumda hangi hallerde müzakere edildiği hangi hallerde edilmediği sorusuna cevap bulmak uygulanacak yasal mevzuat hükümlerinin tespiti için temel noktalardan biridir.
İlgili yönetmelik hükümleri gereğince; bir sözleşme şartının önceden hazırlanması ve standart sözleşmede yer alması nedeniyle tüketicinin sözleşmenin içeriğine etki edememesi durumunda, o sözleşme şartının tüketiciyle müzakere edilmediği kabul edilir.
Müzakere Şartını İspat Yükü
Yukarıda da ifade edildiği üzere, müzakere edilmemiş olma haksız şarta ilişkin yasal şartlardan biridir. Peki söz konusu sözleşmenin müzakere edildiğini ya da edilmediğini kim ispat edecektir? İlgili yasal mevzuatta bu durum açıkça hüküm altına alınmış olup, bu hüküm gereğince, sözleşmeyi düzenleyen, bir standart şartın münferiden müzakere edildiğini iddia ediyorsa bunu ispatla yükümlüdür.
Müzakere Şartının Kapsamı
Tüketici ile yapılmış olunan bir sözleşme şartının haksız olup olmadığına ilişkin değerlendirme, sözleşmenin imzalandığı zamana göre tespit edilecektir. Sözleşme konusu mal veya hizmetin niteliği, sözleşmenin imzalandığı zaman zarfında geçerli olan hal ve koşullar, sözleşmenin bir bütün olarak sahip olduğu nitelikler ve sair hususlar nazarında yapılacak olan değerlendirme haksız şartın tespiti noktasında oldukça önemlidir.
Bu değerlendirmelerin akabinde sözleşmenin standart biz sözleşme olduğu tespit edilirse, bu sözleşmedeki bir şartın belirli unsurlarının veya münferit bir hükmünün müzakere edilmiş olması, diğer şartlara ilişkin olarak haksız şart hükümlerinin uygulanmasını engelleyemeyecektir.
Yani müzakere edilmiş olmanın kapsamı ve geçerliliği, ilgili sözleşmenin belli maddelerine yönelik değil de bütünsel ve tüm maddelere yönelik olarak yapılması ile gerçekleşecektir.
Haksız Şartların Değerlendirilmesi
Yukarıda da ifade etmiş olduğumuz üzere, sözleşmede yer alan haksız şart tespit edilirken öncelikle zaman itibariyle bir sınırlamaya gidilecek ve koşullar belirlenen bu zaman zarfı içinde değerlendirilecektir. Bu zaman da sözleşmenin kuruluş anı olarak karşımıza çıkacaktır.
Dolayısıyla, sözleşme konusu mal veya hizmetin niteliği, sözleşmenin kuruluşunda var olan şartlar ve sözleşmenin diğer hükümleri veya haksız şartın ilgili olduğu diğer bir sözleşmenin hükümleri de dikkate alınmak suretiyle sözleşmenin kuruluş anına göre belirlenecektir.
Sözleşme şartlarının yazılı olması halinde, tüketicinin anlayabileceği açık ve anlaşılır bir dilin kullanılmış olması gerekir. Sözleşmede yer alan bir hükmün açık ve anlaşılır olmaması veya birden çok anlama gelmesi hâlinde; bu hüküm, tüketicinin lehine yorumlanır.
Sözleşme şartlarının haksızlığının takdirinde, bu şartların açık ve anlaşılır bir dille yazılmış olması kaydıyla, hem sözleşmeden doğan asli edim yükümlülükleri arasındaki hem de mal veya hizmetin piyasa değeri ile sözleşmede belirlenen fiyatı arasındaki dengeye ilişkin bir değerlendirme yapılamaz.
Haksız Şartların Denetimi ve İdarenin Etkisi
Günümüzde tüketiciler tek tip-standart sözleşmelerle oldukça fazla karşılaşmakla birlikte, çoğu zaman her ne kadar haksız şartların mevcut olduğunu bilse de bu sözleşmeleri imzalamak durumunda kalmaktadır. İşte bu durumun doğurduğu sakıncaların yasa koyucu tarafından da fark edilmesi üzerine bu konuya ilişkin ayrıntılı düzeleme yapma yoluna gidilmiştir. Bu düzenlemeler ile sadece haksız şartın varlık şartları ele alınmamış, aynı zamanda idareye de birtakım yetkiler verilmiştir.
Bu doğrultuda Gümrük ve Ticaret Bakanlığına, genel olarak kullanılmak üzere hazırlanmış sözleşmelerde yer alan haksız şartların, sözleşme metinlerinden çıkarılması veya kullanılmasının önlenmesi için gerekli tedbirleri alma yetkisi verilmiştir.
Ayrıca Bakanlık, genel olarak kullanılmak üzere hazırlanmış tüketici sözleşmelerinde haksız şartların yer alması durumunda, bu şartların sözleşme metninden çıkarılması için sözleşmeyi düzenleyene süre verme (30 gün) ve bu süreyi uzatma (90 güne kadar) yetkisine sahip kılınmıştır.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından haksız şart olarak tespit edilen sözleşme şartlarının, tüketiciler açısından kesin olarak hükümsüz olduğunun sözleşmeyi düzenleyen tarafından tüketicilere açık ve anlaşılır biçimde yazılı veya elektronik ortamda bildirilmesi durumunda, tespit tarihinden önce tüketicilerle kurulan ve halen geçerli olan sözleşme metinlerinden bu şartların çıkarıldığı kabul edilir.
Yukarıda değinildiği üzere Bakanlık tarafından tespit edilen haksız şartların ilgili metinden çıkarılması için sözleşmeyi düzenleyene süre verilebiliyordu. İşte Bakanlıkça verilen bu sürenin bitimine kadar, sözleşmeyi düzenleyen tarafından haksız şartların sözleşme metninden çıkarılmaması halinde, aykırılığın tespit edildiği her bir sözleşme için ilgili yasal mevzuat gereğince sözleşmeyi düzenleyen hakkında idari para cezası uygulanır.
Haksız Şartın Tespiti Halinde Sözleşmenin Akıbeti
Tüm bu ifade edilen hususlar doğrultusunda yapılan değerlendirmeler neticesinde sözleşmenin birtakım maddelerinin tüketici aleyhine haksız şart olduğuna karar verilirse, bu durumun sözleşmeye etkisi ne şekilde olacaktır?
İşbu sorunun cevabı da aynı yasal düzenlemelerde verilmiş olup, Tüketiciyle kurulan sözleşmelerde yer alan haksız şartların kesin olarak hükümsüz olacağı kabul edilmiştir. Ancak bu durum sözleşmeyi tümden geçersiz kılmayacak, sözleşmenin haksız şartlar dışındaki hükümleri geçerliliğini koruyacaktır.
Ayrıca önemle belirtmek gerekir ki, böyle bir durumda sözleşmeyi düzenleyen, kesin olarak hükümsüz sayılan şartlar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremeyecektir.
Yönetmelik Tarafından Yapılmış Haksız Şart Tespiti ve Buna İlişkin Liste
Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmeliğinin “haksız şart” başlıklı 5. Maddesinin 4. Fıkrasında işbu yönetmeliğin ekinde yer alan listede sayılan şartların haksız şart olarak kabul edildiği belirtilmiştir.
Ancak bu liste ve içeriğinde yer alan tespitler sınırlayıcı olmayıp, tamamen örnek mahiyetinde getirilmiş bir düzenlemedir. İlgili listeye ise 17.06.2014 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 29033 sayılı TÜKETİCİ SÖZLEŞMELERİNDEKİ HAKSIZ ŞARTLAR HAKKINDA YÖNETMELİK’in “EK-1 Haksız Sözleşme Şartları” başlıklı maddesinden ulaşabilirsiniz.
